Pytanie o geneza przemian, jakie zaszły w Europie i w innych częściach świata w 1989 r. stało się osią pierwszej debaty 2. edycji festiwalu „Wiek XX. Anamneses” zatytuowanej „Korzenie wolności”. W dyskusji wzięli udział profesorowie Mikołaj Iwanow, Andrzej Paczkowski, Timothy Snyder i Jakub Tyszkiewicz.
Wszyscy zgodzili się, że w latach 80. XX w. komunizm okazał się niewydolny i nie był w stanie dłużej wytrzymać rywalizacji z USA. „System zbankrutował”, jak trafnie zauważył prof. Iwanow – mieszkający w Polsce historyk, ale także obywatel ZSRR znający ten kraj z własnych doświadczeń. W tej sytuacji rządzący od 1985 r. Michaił Gorbaczow – jak zauważył prof. Snyder „zrozumiał, że przegrywa” i musi coś zrobić.
Krach ekonomiczny komunizmu był nieuchronny, ale wcale nie musiał oznaczać końca radzieckiego imperium. Istotnym elementem okazało się tutaj dążenie ludzi mieszkających po wschodnie stronie „żelaznej kurtyny” do wolności, a może przede wszystkim – co podkreślali uczestnicy debaty – dobrobytu. „Stało się jasne – jak powiedział prof. Tyszkiewicz – że ten system nie zapewnia wolności, ale także nie zapewnia dobrobytu”. Według prof. Paczkowskiego, Polacy w latach 80. XX w. utożsamiali wolność z dobrobytem. Mieli też świadomość, że dobrobyt osiągnięto w Europie Zachodniej dzięki, co podkreślał prof. Snyder, zręcznemu połączeniu elementów kapitalizmu i socjalizmu.
Kolejne pytanie prowadzącego debatę Jacka Stawiskiego dotyczył tego, kiedy naprawdę zaczęły się przemiany, których punk kulminacyjny nastąpił w roku 1989. Jednoznacznie wyraził swoja opinię prof. Iwanow: „Koniec komunizmu nastąpił w momencie, kiedy na Kremlu zapadła decyzja – zaatakować Afganistan”. Pozostali uczestnicy przyznawali, że interwencja w Afganistanie, która pociągnęła za sobą zmianę amerykańskiej polityki wobec ZSRR, była punktem zwrotnym „zimnej wojny”.
Przez całą debatę przewijał się wątek polskiego udziału w upadku komunizmu. Prof. Iwanow wyraził opinię, że w Polsce rola „Solidarności” w przemianach roku 1989 r. jest przeceniana, podczas gdy to zwykli Polacy masowo odwiedzający ZSRR i uprawiający półlegalny handel mieli znacznie większy udział w podkopywaniu wiary obywateli tego kraju w komunizm. Podkreślał także znaczenie polskiej kultury, która była bardzo atrakcyjna dla radzieckiej inteligencji w tamtym czasie. Prof. Paczkowski zwrócił uwagę na różnicę pomiędzy wolnością kraju a wolnością obywateli. Odzyskanie suwerenności przez Polskę jako państwo nie musiało oznaczać automatycznie wolności dla Polaków. Jednak jak dostrzegł prof. Snyder, w 1989 r. dzięki swojemu doświadczeniu politycznemu, poprzez „okrągły stół”, Polacy małymi kroczkami odzyskali wolność.